Mağusa Baykal Tüneli: Tarihi, Mimari Özellikleri ve Toplumsal Bellekteki Yeri

Özet: Bu çalışma, Gazimağusa’da 1967 yılında inşa edilen Baykal Tüneli’nin tarihsel sürecini, yapısal özelliklerini ve toplumsal bellekteki yerini incelemektedir. Tünel, Dr. Burhan Nalbantoğlu’nun önerisi, mimar Osman Saner’in projelendirmesi ve Baykal bölgesindeki mücahitlerin desteğiyle gizlilik içinde tamamlanmıştır. 20 Temmuz 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı sırasında binin üzerinde Kıbrıslı Türk’ün Suriçi’ne tahliyesinde kritik bir rol üstlenen tünel, bugün hem bir mühendislik eseri hem de kolektif hafıza mekânı olarak değerlendirilmektedir. Çalışmada ayrıca 1972’de yapılan onarımlar, 1974 sonrası süreç, 2010’lu yıllardan itibaren gündeme gelen müzeleştirme tartışmaları ve 2024–2025 yıllarındaki bellek projeleri ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Baykal Tüneli, Gazimağusa, toplumsal bellek, Kıbrıs Barış Harekâtı, Osman Saner.

1. Giriş

Kıbrıs adası 1960’lı yıllarda yoğun toplumlararası çatışmalara sahne olmuş, bu dönemde Türk halkı güvenliklerini sağlamak amacıyla çeşitli savunma yöntemleri geliştirmiştir. Gazimağusa’daki Baykal Mahallesi’nde yaşayan Türkler için en büyük tehdit, olası saldırılarda Suriçi surlarının güvenli alanına ulaşma zorluğuydu. Bu ihtiyaca yanıt olarak ortaya çıkan Baykal Tüneli, yalnızca fiziksel bir geçit değil, aynı zamanda bir hayatta kalma stratejisi olarak düşünülmüştür (Uludağ, 2019).

2. Ortaya Çıkış ve İnşa Süreci (1965–1967)

Baykal Tüneli fikri ilk olarak Dr. Burhan Nalbantoğlu tarafından dile getirilmiş, proje ise mimar Osman Saner tarafından hazırlanmıştır. Baykal bölgesindeki mücahitlerin desteğiyle yürütülen inşaat 1967 yılında tamamlanmıştır (Kıbrıs Gazetesi, 2016). Yapım süreci büyük bir gizlilik içinde gerçekleştirilmiş, böylece olası sızmaların ve tehlikelerin önüne geçilmiştir.

3. Yapısal Özellikler

Tünel, yaklaşık 65 metre uzunluğunda ve 5 metre derinliğinde olup Baykal Mahallesi’nden surların dış hendeğine açılmaktadır. Hendek kısmında kriz anlarında kullanılmak üzere merdiven yerleştirilmiş, normal zamanlarda ise bu çıkış kapalı tutulmuştur. Baykal tarafındaki giriş noktası ise gizlenmiş, yalnızca güvenlik amacıyla koruma altında tutulmuştur.

4. Onarım Çalışmaları (1972)

İnşasından birkaç yıl sonra tünelde yapısal sorunlar ortaya çıkmıştır. Özellikle giriş kısmında çökme yaşanmış ve içerideki ahşap merdivenler çürümüştür. Yerel savunma unsurlarının müdahalesiyle 1972’de kapsamlı bir onarım yapılmıştır (Uludağ, 2019).

5. 20 Temmuz 1974: Kurtuluş Hattı

Kıbrıs Barış Harekâtı’nın ilk günü, 20 Temmuz 1974’te tünel açılarak binin üzerinde Kıbrıslı Türk Suriçi’ne tahliye edilmiştir. Kadınlar, çocuklar ve yaşlılar bu tünel sayesinde güvenli alana ulaşabilmiştir. Tanıklıklarda bu sayının 1.500–2.000 kişiye kadar çıktığı belirtilmekle birlikte, yazılı kaynaklar “binin üzerinde” ifadesini kullanmaktadır (Kıbrıs Gazetesi, 2016). Bu süreç, tüneli Mağusa’nın “kurtuluş hattı” haline getirmiştir.

6. 1974 Sonrası Süreç

Harekâtın ardından tünelin Baykal tarafındaki girişi kapatılmış, hendek tarafındaki çıkışı ise zamanla yağmur suyu drenajı olarak kullanılmaya başlanmıştır. 2010’lu yıllardan itibaren ise tünelin müzeleştirilmesi ve bellek mekânı olarak düzenlenmesi tartışmaları gündeme gelmiştir (Kıbrıs Postası, 2024).

7. Yeniden Gündeme Geliş: 2024–2025

2024 yılında Gazimağusa Belediyesi tarafından tünelde temizlik ve tadilat çalışmaları başlatılmış, 26. metrede çökme tespit edilmiştir. 2025’te ise “Surların Altından Hayat: Gazimağusa Tüneli ve Toplumsal Bellek” adlı belgesel hazırlanmış, böylece tünelin hem tarihsel hem de kültürel önemi akademik ve sanatsal düzeyde belgelenmiştir (AA, 2025).

8. Tartışma ve Sonuç

Baykal Tüneli, sadece bir mühendislik ve mimarlık ürünü değil, aynı zamanda Kıbrıs Türk halkının varoluş mücadelesinin bir sembolüdür. Nalbantoğlu’nun öncülüğü, Osman Saner’in mimari katkısı ve mücahitlerin desteğiyle ortaya çıkan bu yapı, 1974’teki kritik rolü sayesinde Mağusa halkının kolektif hafızasında bir “kurtuluş simgesi” olarak yaşamaya devam etmektedir. Günümüzde belgesel çalışmaları, sözlü tarih projeleri ve müzeleştirme girişimleri, bu hafızanın yeni kuşaklara aktarılmasına hizmet etmektedir.

Kaynakça

• Kıbrıs Gazetesi (2016). Mağusalının Kurtarıcısı Baykal Tüneli.
• Uludağ, S. (2019). Mağusa’da Baykal Tüneli Nasıl Oluşturuldu? Yenidüzen.
• Kıbrıs Postası (2024). Baykal Tüneli’nde 26. Metrede Çökme.
• Anadolu Ajansı (2025). Surların Altından Hayat: Gazimağusa Tüneli ve Toplumsal Bellek.